W ramach projektu weryfikacją objęto cztery obszary AZP o numerach 19-67, 20-67, 19-68 i 20-68. Wszystkie znajduję się na terenie województwa warmińsko-mazurskiego i przynależą do gminy Reszel w powiecie kętrzyńskim, gminy Kolno w powiecie olsztyńskim oraz gminy Sorkwity w powiecie mrągowskim.
W ujęciu fizycznogeograficznym weryfikowane obszary znajdują się w północno-zachodniej części Pojezierza Mrągowskiego, wchodzącego w skład jednostki makroregionalnej – Pojezierza Mazurskiego, będącego częścią rozległego Pojezierza Wschodniobałtyckiego. Zachodnią granicę mezoregionu wyznacza Pojezierze Olsztyńskie, wschodnią Kraina Wielkich Jezior Mazurskich. Od północy graniczy z jednostka makroregionalna – Niziną Staropruską, będąca częścią odmiennego już krajobrazowo Pobrzeża Wschodniobałtyckiego.
Pojezierze Mrągowskie jest wyższe od sąsiednich regionów, wielokrotnie przekraczając wysokość 200 m n.p.m. Obszar tego regionu to prawie 1830 km2. Kraina ta charakteryzuje się południkowo ułożonymi rynnami lodowcowymi. Ukształtowanie powierzchni i litologia Pojezierza Mrągowskiego jest typowa dla obszarów polodowcowych. Jeziora zajmują ok. 5% terenu krainy. Większość z nich znajduje się w rynnach i w większości stanowią zlewnię Wielkich Jezior Mazurskich. Najdłuższą rynną jest rynna Mrągowska, której odwodnieniem jest rzeka Dajna.
Weryfikowane obszary przynależą do mikroregionu jezior Legińskiego, Widryńskiego, Pasterzewo i Trzcinno, zlewni pozostającej poza zasięgiem rynny Mrągowskiej. Głównym ciekiem mikroregionu jest rzeka Sajna, hydrologicznie powiązana ze wszystkimi wymienionymi jeziorami. Obecnie, silnie zmeliorowana, ma charakter niewielkiego cieku, okresowo i fragmentarycznie tracącego przepływowość. Południowo-zachodnia część weryfikowanego obszaru pokryta jest rozległym kompleksem leśnym. W jego obrębie znajduje się rezerwat przyrody „Bukowy” (nadleśnictwo Mrągowo, leśnictwo Reszel). Dominujący tu drzewostan to buk zwyczajny.
Obszar AZP 19-67
W aktualnej ewidencji AZP obszaru 19-67 widnieją 32 stanowiska archeologiczne. Trzy spośród nich to stanowiska archiwalne o nie ustalonej lokalizacji. Weryfikacja terenowa w 2014 roku potwierdziła obecność na obszarze 12 stanowisk zarejestrowanych i zadokumentowanych podczas poprzednich badań AZP w 1998 i dostarczyła informacji o 17 nowych. Ich przynależność chronologiczna mieści się w szerokim przedziale – od epoki brązu po czasy nowożytne. Chronologia ma tu charakter ciągły i może wskazywać na nieprzerwane zasiedlanie lub penetrowanie obszaru na przestrzeni wieków. Dominującym rodzajem stanowisk na obszarze są ślady osadnictwa (27). Poza nimi występują dość liczne osady (19). Ponadto odnotowano dwa znaleziska luźne. W wyniku weryfikacji danych lotniczego skanowania laserowego zarejestrowano jedno cmentarzysko kurhanowe oraz jedno cmentarzysko płaskie. Znaleziska powierzchniowe wskazują na zdecydowaną dominacje osadnictwa średniowiecznego i nowożytnego. Najwięcej stanowisk wiązać należy z okresem nowożytnym (16) i późnośredniowiecznym (15). Topografia i hydrografia wyraźnie nie sprzyjała tu rozwojowi osadnictwa pradziejowego i starożytnego. Świadczy o tym statystyka występowania tego typu stanowisk – okres wpływów rzymskich (5), epoką brązu (4), okres wędrówek ludów (3), wczesne średniowiecze (3), epoka neolitu (1). Jedno stanowiska uznano za nieokreślone, o metryce starożytnej, z uwagi na zbyt duże rozdrobnienie materiałów ceramicznych. W wyraźnym oderwaniu topograficznym i hydrograficznym znajdują się południowe krańce obszaru, na których w niedalekiej od siebie odległości zarejestrowano dwa cmentarzysko. Pierwsze z nich to prawdopodobnie cmentarzysko kultury kurhanów zachodniobałtyjskich z wczesnej epoki żelaza, w skład którego wchodzą trzy kopce. Obserwacja powierzchniowa wskazuje, że mogły zostać wzniesione w konstrukcji kamienno-ziemnej. Drugie, to cmentarzysko płaskie, które w oparciu o znaleziony na powierzchni materiał zabytkowy, należy wiązać z kulturą bogaczewską i datować na wczesny okres wpływów rzymskich.
Obszar 20-67
W ewidencji AZP przed 2011 rokiem na wnioskowanym obszarze znajdowało się 6 stanowisk archeologicznych, w tym dwa archiwalne o nieustalonej lokalizacji i jedno archiwalne, oznaczone na mapie wyłącznie na podstawie przypuszczeń, bez materiałów zabytkowych potwierdzających jego chronologię. Pięć stanowisk, o numerach 7, 8 oraz 10-13, to wynik prospekcji prowadzonych przez autorów niniejszego opracowania w latach 2011-2012. Dla stanowisk tych, odkrywanych przypadkowo lub zgłaszanych przez właścicieli terenów, sporządzano na bieżąco karty AZP, nadawano im kolejne numery w obrębie obszaru i przekazywano do WKZ w Olsztynie. Na czterech spośród nich, z uwagi na stopień zagrożenia, prowadzono ratownicze badania wykopaliskowe (AZP 20-67/7, 20-67/8, 20-67/10, 20-67/11). Badania weryfikacyjne w 2014 roku dostarczyły informacji o 15 kolejnych, nowych stanowiskach archeologicznych. Ich przynależność chronologiczna mieści się w bardzo szerokim przedziale chronologicznym – od późnego neolitu po czasy nowożytne. Chronologia ma tu charakter niemal ciągły i może wskazywać na nieprzerwane zasiedlanie lub penetrowanie obszaru na przestrzeni wieków. Dominującym rodzajem stanowisk na obszarze są osady (21). Poza nimi występują dość liczne ślady osadnictwa (16). Ponadto odnotowano jedno grodzisko oraz jedno znalezisko luźne. Niezwykle ciekawie przedstawia się zagadnienie funkcjonujących na tym terenie cmentarzysk, zarówno płaskich jak i kurhanowych. Z danych archiwalnych i terenowych mamy informacje o istnieniu aż dziewięciu (9). Najwięcej stanowisk wiązać należy z okresem późnego średniowiecza (13), choć niewiele mniej wiążemy z okresem wpływów rzymskich (11) i potem kolejno z wczesną epoką żelaza (8), nowożytnością (7), epoką brązu (5), epoką neolitu (2) i okresem wczesnego średniowiecza (1). Jako nieokreślone zakwalifikowano z uwagi na brak materiałów grodzisko w miejscowości Burszewo (Warpuny st. 7), które prawdopodobnie posiada również metrykę wczesnośredniowieczną. Dwa stanowiska uznano za nieokreślone, o metryce starożytnej, z uwagi na zbyt duże rozdrobnienie materiałów ceramicznych.
Obszar 19-68
W obrębie obszaru w obowiązującej dokumentacji AZP zarejestrowano 52 stanowiska archeologiczne. Z uwagi na fakt, iż obszar był poddawany w przeszłości badaniom AZP dwukrotnie, weryfikację terenową przeprowadzono jedynie w jego południowo-zachodnim skraju, na obszarach o bezpośrednim, domniemanym związku z mikroregionem jeziora Legińskiego. Nie weryfikowano terenowo stanowisk poza tą strefą. Udało się pozytywnie zweryfikować lokalizację cmentarzyska w Łabędziewie (AZP 19-68/52), na północnym brzegu jeziora Widryńskiego. W miejscu opisanym przez J. Heydecka znaleziono fragmenty ceramiki z okresu wpływów rzymskich. Badania przeprowadzone w kwietniu 2014 roku zweryfikowały informacje o znanym z badań wcześniejszych stanowisku archeologicznym (AZP 19-68/43) nad jeziorem Widryńskim. Na rozległy wzniesieniu odnotowano liczne materiały ceramiczne datowane na epokę brązu, okres wpływów rzymskich, późne średniowiecze i nowożytność pozwalające zakwalifikować to stanowisko nie jak dotychczas jako punk osadniczy ale osadę wielokulturową.
Obszar 20-68
W obrębie obszaru w dotychczasowej ewidencji AZP 20-68 zarejestrowano 9 stanowisk archeologicznych. Cztery spośród nich to stanowiska archiwalne. Dwa – AZP 20-68/4 i 20-68/5 – posiadają orientacyjną lokalizację podaną w danych archiwalnych, której nie udało się zweryfikować pozytywnie. Być może, z uwagi na charakter stanowisk – kurhan oraz płaskie pochówki szkieletowe – ślady po nich zostały całkowicie zniszczone lub nie manifestują się na powierzchni. Trzecie stanowisko archiwalne z Widryn – 20-68/9 nie zostało odnotowano na mapie obszaru z roku przeprowadzenia pierwszych badań AZP. Z uwagi na brak danych odnośnie lokalizacji weryfikacja terenowa nie powiodła się. Ostatnie stanowisko archiwalne – 20-67/3, to kopiec strażniczy z okresu późnego średniowiecza, zweryfikowany pozytywnie ale jedynie w oparciu o formę. Weryfikacja terenowa w 2014 roku nie potwierdziła obecność na obszarze domniemanych grodzisk – AZP 20-68/1 i 20-68/7. Formy obydwu wzniesień nie wskazują na ich przekształcenia antropogeniczne, brak również śladów materialnych świadczących o zabytkowym charakterze wzniesień. Pozytywnej weryfikacji poddano stanowiska o numerach AZP 20-68/6 i AZP 20-68/8 znanych z badań AZP w 1986 roku – osady z okresu późnego średniowiecza. Badania przeprowadzone w kwietniu 2014 roku nie dostarczyły informacji nowych stanowiskach archeologicznych.
